Wandelen in Duitsland: Harzer Grenzweg

Na de Tweede Wereldoorlog werd Duitsland verdeeld in verschillende zones. Op 7 oktober 1949 ontstond de DDR (Deutsche Demokratische Republik) in het deel dat door de Sovjet-Unie werd bezet. Tijdens de eerste jaren konden burgers van zowel West- als Oost-Duitsland nog de grens over en weer. Er waren destijds wel grenscontroles, maar deze waren voornamelijk bedoeld om vluchtende nazi’s op te sporen. Maar het waren niet alleen de nazi’s die de grens probeerden te passeren. Steeds meer gewone burgers wilden Oost-Duitsland verlaten. Dit was voor de Sovjet-Unie een doorn in het oog. Met propaganda en strengere controles probeerde de Sovjet-Unie de ‘Republikflucht’ te stoppen. In 1952 werd de grens met prikkeldraad en wachttorens afgebakend zodat mensen het land niet meer konden verlaten. Wie zonder geldige reden de DDR wilde verlaten werd tegengehouden of zelfs in de gevangenis gezet.

In 1962 werd de grens verder versterkt en ontstond het IJzeren Gordijn en de Berlijnse Muur. Het doel was om de uittocht van mensen en goederen te stoppen. Vooral aan de DDR-zijde werd de grens hermetisch afgesloten. Dicht bij de grens lag de ‘Schutzstreifen’, een gebied van 500 meter breed waar werd gepatrouilleerd. Daarachter was de ‘Sperrzone’, een 5 kilometer brede strook dat verboden gebied was. Op een ruime afstand van de grens stonden grote ijzeren hekken, prikkeldraad en stukken muur. Waar de grens door dorpen liep werden muren gebouwd en huizen afgebroken. Mensen die in de Sperrzone woonden moesten verhuizen, bruggen werden afgesloten of zelfs afgebroken. Zo ontstond er een uitgebreid netwerk aan fortificaties met wachttorens, mijnenvelden en hekken die onder stroom stonden. Er werden kolonnenwegen aangelegd zodat de patrouillevoertuigen gemakkelijk alle grensposten konden bereiken. De grenstroepen kregen het bevel op iedereen te schieten die zonder toestemming de zone betrad. Hoewel het een aantal mensen lukte om de grens te passeren, veroorzaakte de grens honderden slachtoffers. Exacte cijfers zijn niet bekend, maar er wordt gesproken over 270 tot meer dan 400 dodelijke slachtoffers. Daarnaast kwamen door de mijnenvelden ook veel dieren om het leven.

Jarenlang was de zwaarbeveiligde grens een onbewoond gebied. Daardoor kreeg de natuur de vrije hand. Bedreigde dieren en planten konden hier ongestoord leven en overleven. Na de Duitse hereniging in 1990 werden de meeste grensfortificaties afgebroken. In de brede strook naast de grens liepen de paden die werden gebruikt voor de patrouilles. Deze werden al snel gebruikt als wandel- en fietspaden voor de mensen die de voormalige grens wilden verkennen. De eerste ideeën voor een lange wandelroute ontstonden al in 1989, maar in 2002 werden de ideeën concreet dankzij de IUCN (Internationale Unie voor het behouden van de natuur) en Michail Gorbatsjov. De voormalige grens tussen het westen en het oosten loopt van de Barentszzee tot aan de Zwarte en Adriatische Zee en wordt de Groene Gordel genoemd (Das Grüne Band in het Duits).

Een deel van de Groene Gordel loopt door de Harz. De Harzer Grenzweg is 97 kilometer lang en loopt over de voormalige Duits-Duitse grens waarbij je door de deelstaten Niedersachsen, Sachsen-Anhalt en een klein stuk door Thüringen wandelt. Deze route begint in het noorden bij Rhoden en eindigt in het zuiden bij Tettenborn. Onderweg kun je een stukje Duitse geschiedenis beleven en genieten van de bijzondere natuur van het voormalige grensgebied. De route gaat onder meer naar de iconische Brocken, de hoogste berg in het noorden van Duitsland. De Brocken was een militaire zone van de DDR en daarmee dus verboden gebied. Verder wandel je naar de Wurmberg dat in het voormalige West-Duitsland gelegen was, het drielandenpunt en door het Freiland-Grenzmuseum bij Sorge.

Wanneer je de volledige Harzer Grenzweg wil wandelen ben je ongeveer 5 tot 6 dagen onderweg. Samen met Your Travel Guide wandel ik in juli 2022 een groot deel van deze route. In drie dagen wandelden we in totaal 56 kilometers, verdeeld over drie etappes.

Etappe 1: Ilsenburg naar Brocken (19 kilometer)

Onze eerste etappe start in het dorpje Ilsenburg. De route van vandaag zal ons naar de Brocken brengen, met 1141 meter de hoogste berg van Noord-Duitsland. Juist deze dag wordt het ongelooflijk heet en kan de temperatuur stijgen tot 38 graden. Daarom kiezen we ervoor om vroeg te ontbijten, zodat we op tijd kunnen beginnen en al een flink deel van de route hebben gelopen op het heetst van de dag. Onze rugzakken zijn goed gevuld met flink wat liters water. Het eerste deel van onze route is geen onderdeel van de Harzer Grenzweg, maar een verbindingsroute. Wanneer we Ilsenburg uit lopen komen we in een bosrijke omgeving en hebben we gelukkig veel schaduw.

Na een kleine 4 kilometer bereiken we de Harzer Grenzweg en wandelen we op de voormalige grens. Op een enkele fietser na zien we verder helemaal niemand. We zijn echt helemaal één met de natuur. Talloze vlinders fladderen rond bij de bloemen en de struiken. Het is alweer een hele tijd geleden dat ik zoveel vlinders heb gezien.

Inmiddels begint het echt warm te worden en het zweet druipt van mijn hele lichaam. Voordat we de Eckertalsperre bereiken is er gelukkig een watertappunt waar we even onze flessen kunnen bijvullen met ijskoud water. De Eckerstausee is een stuwmeer dat vroeger midden op de Duitse binnengrens lag. Vanaf 1949 liep de grens dwars over de dam. Een stenen paal in de kleuren van de Duitse vlag herinnert nog aan de BRD en DDR. Tijdens de Koude Oorlog werden beide oevers zwaar bewaakt. Gelukkig kunnen we tegenwoordig hier zonder problemen wandelen. Het stuwmeer is prachtig gelegen en de natuur eromheen is zeer kleurrijk. Langs het water heb je meerdere uitzichtpunten waar je een mooie foto kunt maken.

Voordat we beginnen aan de beklimming van de Brocken pauzeren we even bij het Rangerstation Scharfenstein. Een ijskoude cola gaat er namelijk wel in met dit weer. De laatste 5 kilometers van onze eerste etappe zullen het zwaarste worden, want we zullen 560 meter moeten klimmen. We wandelen over de kolonnenweg, waar vroeger de voertuigen van de patrouille over reden. De beklimming is niet heel zwaar, maar het is warm en er is totaal geen schaduw. We zijn dan ook heel blij als we de top van de Brocken in het vizier hebben. Vandaag zullen we op de Brocken overnachten, het hoogst gelegen hotel van Noord-Duitsland. Ondanks de hitte maak ik nog even een extra rondje om de top van de Brocken te verkennen. Dagjesmensen arriveren met de nostalgische Brockenbahn en daardoor is het behoorlijk druk op de top. Gelukkig wordt het aan de einde van de middag rustig wanneer deze dagjesmensen met de stoomtrein weer naar beneden gaan.

Etappe 2: Brocken naar Braunlage (15 kilometer)

In tegenstelling tot een dag eerder is het vandaag een stuk frisser. Omdat er regen is voorspelt in de ochtend besluiten we eerst het Brockenhaus te bezoeken. In dit museum kun je meer te weten komen over de natuur van de Harz en de geschiedenis van de Brocken. Tijdens de DDR-periode was de top van deze berg namelijk niet toegankelijk en had de Stasi hier zend- en afluisterapparatuur geplaatst. Het museum is leuk opgezet en is een aanrader om te bezoeken.

Tijd voor onze tweede etappe. Vandaag dalen we de Brocken aan de andere zijde af. Een groot deel van de route loopt parallel aan het spoor van de Brockenbahn. Je hoort de locomotief al van verre aankomen, dus je kunt een mooie plek uitzoeken voor de beste foto’s. Het blijft prachtig om deze nostalgische stoomtreinen te zien.

Nadat we de hoogste berg van Noord-Duitsland hebben bezocht, vervolgen we onze weg naar de op één na hoogste berg; de Wurmberg. Op de top van de Wurmberg is het weer een stuk drukker. Veel bezoekers bereiken de top via de langste kabelbaan van Noord-Duitsland. Vanaf de berg heb je een mooi uitzicht op de Brocken, kun je een hapje eten bij de Wurmbergalm, kunnen kinderen spelen bij de avonturenspeelplaats, kun je geiten aaien en je kunt een rit maken met de monsterroller. Wij zoeken de rust op en wandelen via de andere zijde weer naar beneden. Zodra we de berg achter ons laten, zien we weer helemaal niemand onderweg. Eindpunt van onze tweede etappe is Braunlage. Ons hotel ligt direct in het centrum van dit dorpje.

Etappe 3: Sorge naar Walkenried (22 kilometer)

Een chauffeur van Wandern in Harz haalt ons in de ochtend op en brengt ons naar het startpunt van onze derde etappe. We worden afgezet in Sorge, direct bij het Freiland-Grenzmuseum. Veel delen van de voormalige grens zijn verwijdert, maar hier kun je nog een beetje ervaren hoe de grens er uit moet hebben gezien tijdens de koude oorlog. In het openluchtmuseum kun je nog overblijfselen van grenspalen en -omheiningen zien, staat er een originele uitkijktoren en zie je nog zichtbare beschermstrips. Op zo’n 500 meter van de uitkijktoren staat de ‘Ring of Remembrance’ en is er een kleine gedenksteen voor de gesneuvelde vluchtelingen. Hier wordt de herinnering van het gedeelte Duitsland nog in leven gehouden. In Sorge zelf is nog een klein museum ingericht met exposities over het dagelijks leven in de DDR.

We wandelen over de voormalige patrouillepaden verder. Het valt me op dat er een hele zoete geur hangt. Deze geur is afkomstig van de vele frambozen en aardbeien die langs het pad groeien. Uiteraard kunnen we het niet laten om af en toe even wat te proeven. Met name de aardbeien zijn ongelooflijk lekker! We passeren vervolgens de Dreiländerstein, een steen uit 1749 op het drielandenpunt. Op dit punt komen de deelstaten Sachsen-Anhalt, Niedersachsen en Thüringen samen.

De route loopt verder door de heuvelachtige bossen. Als je goed oplet zul je hier heel wat oude grensstenen en -palen zien. Op de grensstenen zie je de letters DDR staan. Ik probeer zoveel mogelijk van deze stenen te spotten. Maar ondertussen geniet ik ook van enkele uitzichtpunten die we passeren.

Voordat we ons eindpunt Walkenried bereiken, worden we nog eenmaal getrakteerd op een kleine beklimming. Deze kuitenbijter is een mooie afsluiter van onze Harzer Grenzweg wandeling. In Walkenried overnachten we in het Klosterhotel. Achter ons hotel is het voormalige cisterciën klooster. Dit klooster is onderdeel van het UNESCO-werelderfgoed van de Harz. Jammer genoeg is het klooster gesloten en kunnen we alleen de ruïnes van de abdij bewonderen. Hiermee sluiten we onze wandelroute af.

Eigenlijk stuitte ik per toevallig op de Harzer Grenzweg. Deze route is een stuk minder bekend dan de Malerweg in de Sächsische Schweiz bijvoorbeeld. Ik zag de route in het boek Wanderlust Europa staan. Aangezien ik altijd geïnteresseerd ben in alles wat met de DDR te maken heeft, leek mij deze route dan ook zeer interessant.

Tijdens het wandelen gaan natuur en historisch erfgoed eigenlijk hand in hand met elkaar. Je wandelt door een gebied waar de mensen tussen de jaren 1962 en 1989 helemaal niet mochten komen. Als je je bedenkt dat de DDR-burgers niet op de Brocken mochten komen, dan besef je eigenlijk dat je van geluk mag spreken dat je in deze tijd leeft. De Brocken is één van de hoogtepunten van de wandelroute, maar ook het Freiland-Grenzmuseum bij Sorge vond ik interessant. Hier vind je namelijk nog veel sporen van de voormalige grens. Ik vond het heel tof om de grenspalen te zien tijdens de derde etappe. Hoewel er veel dingen gebeurden in de DDR die niet door de beugel konden, heb ik een zwak voor dit land. Ik had deze tijd graag wat bewuster willen meemaken.

De Harzer Grenzweg is daarom een bijzondere ervaring en neemt je een beetje terug naar de DDR-periode. Het is mooi om te zien hoe de natuur zich heeft ontwikkeld in al die jaren. Eigenlijk is het vreemd dat we tijdens onze wandeling nauwelijks andere wandelaars zijn tegengekomen. Alsof de route nog totaal niet bekend is. Fijn dat we in alle rust hebben kunnen genieten van deze wandeling.

De schorskever is flink aan het huishouden in de Harz en dit levert een enigszins triest beeld op. Sparren sterven op grote schaal af en zorgen voor grote kale vlaktes. De schorskever vreten zich door de kanalen van de bomen. Gezonde sparren proberen dit tegen te gaan met boomhars. Maar door aanhoudende droogte en de hitte werkt dit natuurlijke mechanisme niet meer en sterven de bomen af. Al een kleine hoeveelheid schorskevers kunnen de sparren laten afsterven, maar ze vermenigvuldigen zich massaal. Veel sparren zijn derhalve slachtoffer geworden.

Toch is dit proces niet helemaal verkeerd. Sparren werden geplant voor de mijnbouw omdat ze snel groeien. Na de oorlog was er veel hout nodig voor de wederopbouw en voor de verwarming. Met name in de Harz groeiden de sparren volop, terwijl ze hier niet thuis horen. Oorspronkelijk groeiden hier namelijk verschillende soorten loofbomen.

Afgestorven sparren worden worden weggehaald en andere bomen worden terug geplant zodat er een gevarieerd bos kan ontstaan. Omdat de natuur haar gang mag gaan in het National Park Harz, worden de dode sparren hier niet verwijdert. Tussen de dode bomen krijgen daardoor andere planten nieuwe kansen en daarnaast neemt het aantal dieren weer toe.

Stiekem hadden we gehoopt een lynx tegen te komen. Deze prachtige katachtigen zijn een oude inwoners van de Harz, maar de laatste wilde lynx werd zo’n 200 jaar geleden doodgeschoten. Gelukkig werd de lynx geherintroduceerd. Tussen 2000 en 2005 werden 19 dieren uitgezet en de populatie groeit. Het programma is dus succesvol. De lynx is echter een schuw dier, dus je moet geluk hebben om ze in de vrije natuur te zien. Ondanks alle rust tijdens onze wandelroute, hadden we geen geluk om er één te zien. Naast de lynx komt ook de Europese wilde kat hier voor.

Dankzij het herstel van de natuur neemt ook de populatie van de zwarte ooievaar weer toe. Deze grote, zwarte vogel is herkennen aan zijn rode snavel en poten. Ze hebben een spanwijdte van 1,5 meter. Wij denken een exemplaar gezien te hebben, maar hebben er helaas geen foto van kunnen maken. In de naaldbossen kun je talloze vogelsoorten spotten. Bijvoorbeeld slechtvalken, waterspreeuwen, het goudhaantje, vuurgoudhaantje, de sijs en de dwerguil komen hier voor.

Opvallend was het grote aantal vlinders. In de Harz komen veel vlindersoorten voor die bedreigd zijn of zelfs nergens anders voorkomen. Het is voor mij bijvoorbeeld al jaren geleden dat ik een koninginnenpage in het wild heb gezien.

Dieren als de wolf, das, wilde zwijn, steenmarter, boommarter, vos, herten en reeën komen ook voor in de Harz. Maar ook deze hebben we niet gezien. Wel zagen we meerdere malen een hazelworm over de paden kronkelen. Bovenop de Brocken zagen we een groot aantal sluipwespen. Hiervoor hoef je niet bang te zijn, want ze steken niet.

Je kunt de Harzer Grenzweg gedurende het gehele jaar lopen. Tijdens de maanden april tot en met augustus heb je kans op het beste weer. In oktober kun je genieten van de prachtige herfstkleuren. Ondanks dat de schorskever flink aan het huishouden is in het gebied, zul je nog altijd kunnen genieten van de prachtige herfstkleuren. Tussen november en februari is het erg nat en heb je daarnaast kans op sneeuw in de hogere gebieden. Het moet er sprookjesachtig uit zien, maar het wandelt natuurlijk niet prettig.

Disclaimer: Deze wandeling is tot stand gekomen in samenwerking met Holland Mind en Wandern im Harz. Alles wat je leest is mijn persoonlijke mening/ervaring.