Stasi gevangenis Bautzen II

De eerste gevangenis in Bautzen opende zijn deuren in 1904; Bautzen I. Destijds was dit de modernste gevangenis van het koninkrijk Saksen met 1100 plaatsen. Vanwege de gele stenen kreeg het de gevangenis al snel de bijnaam ‘Das Gelbe Elend’ (de gele ellende). Tijdens de Eerste Wereldoorlog zaten Russische, Franse en Britse krijgsgevangenen vast in deze gevangenis. Toen de Nazi’s aan de macht kwamen werden politieke tegenstanders en religieuze groeperingen gevangen gehouden. Na de oorlog was Bautzen I weer een reguliere gevangenis en tegenwoordig is het een penitentiaire inrichting voor jonge mannen.

Twee jaar na de opening van Bautzen I werd een tweede gevangenis geopend. Bautzen II was een stuk kleiner met 157 cellen. Hier kwamen mensen terecht die in voorlopige hechtenis zaten of een korte gevangenisstraf moesten uitzitten. Omdat de gevangenis nooit de capaciteit bereikte, gebruikte het Duitse leger vanaf mei 1916 de gevangenis om veroordeelde militaire gevangenen vast te zetten. Net als in Bautzen I gebruikten de Nazi’s deze gevangenis om politieke tegenstanders op de sluiten. Toen het Rode Leger naderde in 1945, evacueerde men de gevangenen. Het Russische nam bezettingsleger de gevangenis over en tegenstanders van het communistische regime werden hier vervolgens vastgezet. Er werden ruim 7000 gevangenen in de gevangenis gepropt. De cellen waren overvol en de hygiënische omstandigheden waren slecht. Voor de gevangenen was er nauwelijks voedsel. Door de slechte omstandigheden overleden zo’n 4000 mensen.

In 1951 kwam Bautzen II onder toezicht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en was de DDR eigenaar van de gevangenis. De Staatsveiligheid (Stasi) nam de gevangenis in 1956 inofficieel over. Vanaf dat moment zaten hier vrijwel alleen maar politieke tegenstanders van het DDR regime vast. Bijvoorbeeld kritische schrijvers, filosofen, dissidenten, vluchtelingen en hun helpers. In de meeste gevallen waren deze mensen totaal onschuldig. Psychologische marteling was hier aan de orde van de dag. De gevangenen werden regelmatig in isoleercellen gezet. Met name de ‘tijgerkooi’ was berucht. In deze cel kon een gevangene alleen staan of hurken en dit moesten ze vervolgens 16 uur volhouden.

Bautzen II stond midden in een villawijk, maar was destijds een stuk minder opvallend zichtbaar als tegenwoordig. Het complex was volledig afgeschermd en er stonden nog enkele prefab gebouwen voor de hekken. Bewoners die rondom Bautzen II woonden wisten niet wat er zich precies afspeelde. Men dacht dat hier moordenaars, verkrachters en andere zware criminelen vastzaten. Niets was minder waar. De DDR was niet zozeer bang voor moordenaars, verkrachters en zware criminelen, maar voor de mensen die het SED-dictatuur doorzagen en hardop durfden te denken en te schrijven.

Ontsnappen uit Bautzen II leek onmogelijk. Toch lukte het één persoon om uit de gevangenis te ontsnappen.

Dieter Hötger groef samen met zijn vriend Siegfried Noffke een vluchttunnel aan de Sebestianstrasse in Berlijn. Hötger deed dit voor de liefde, want hij wilde zijn vrouw naar het westen halen. Iemand kreeg lucht van de plannen en meldde dit aan de Stasi. Op 28 juni 1962 kwam de Stasi in actie tijdens de vluchtpoging. Noffke werd doodgeschoten en Hötger raakte zwaargewond. Hij werd opgepakt en veroordeeld voor negen jaar celstraf vanwege ‘Republikflucht’. Zijn straf moest hij uitzitten in Bautzen II.

Hötger was een waaghals en had alles over voor de liefde. In 1964 probeerde hij voor het eerst te ontsnappen. Hij had sleutels nagemaakt, maar werd verraden door een medegevangene. Hierdoor werd hij in een eenzame isoleercel gezet. Maar Hötger gaf niet op, hij dacht verder na over andere mogelijkheden om te ontsnappen. Op een dag ontdekte hij dat de rechtermuur van zijn werkcel de buitenmuur van het gebouw was en dat hij zich op de eerste etage bevond. In zijn werkcel had hij gereedschap liggen, waarmee hij het pleister van de muur kon schrapen. De buitenmuur kwam bloot te liggen, met daarachter de vrijheid. Op 28 november 1967 werd Hötger om 4.30 opnieuw opgesloten in zijn werkcel. Hij verwijderde de stenen van de buitenmuur, bond een stuk touw aan een kast vast en liet zich zo’n 5 meter naar beneden afzakken. Het was Hötger gelukt om te ontsnappen uit de Alcatraz van de DDR!

Opnieuw opgepakt

Hötger vluchtte de bossen in. Terwijl hij zwierf door het landschap van de Oberlausitz werd de grootste klopjacht in de DDR opgestart. Het leger, strijdgroepen van de arbeidersklasse en de Stasi ging met man en mocht op zoek naar Hötger door het gehele land. Middels luidsprekerbusjes, folders, posters en oproepen op de radio probeerde de DDR de bevolking te waarschuwen voor een gevaarlijke wetsovertreder. Hötger bleef echter onvindbaar. Hij verstopte zich in de bossen en dwaalde ‘s nachts rond. Het probleem was echter dat hij totaal gedesoriënteerd was. Zijn bedoeling was om naar het noorden te lopen, maar hij liep juist naar het westen. Onderweg at hij wortelen, kolen en appels die hij op velden vond. Na zes dagen was hij volledig uitgeput en compleet doorweekt. Hij verschuilde zich op een bedrijfsterrein waar een bejaarde vrouw hem verzorgde met droge kleding, eten en warme thee.

Negen dagen na zijn ontsnapping werd Hötger gearresteerd bij een politiecontrole op een landweg in Kleinsaubernitz. Hij werd naar het politiebureau gebracht waar de Stasi hem opwachtte. Na een ondervraging was zijn volgende bestemming opnieuw Bautzen II. Er kwamen nog eens 8 jaar bovenop zijn eigenlijke straf. Die straf zat hij niet volledig uit. In 1972 werd hij door de federale overheid uitgekocht en keerde hij terug naar West-Berlijn.

Op 22 december 1989 werden alle politieke gevangenen vrijgelaten. De Berlijnse Muur was gevallen en de DDR hield een aantal maanden later op met bestaan. Bautzen II kwam leeg te staan, maar werd kortstondig nog gebruikt als penitentiaire inrichting. In januari 1992 werd de inrichting definitief gesloten en werd Bautzen II niet meer gebruikt. Een jaar later werd het Bautzen Gedenkstätte opgericht, om de slachtoffers van beide gevangenissen te kunnen herdenken.

Tijdens mijn roadtrip door Saksen bracht ik een bezoek aan de voormalige gevangenis Bautzen II. Een gids wachtte me bij de ingang op voor een rondleiding. Direct nadat we het terrein betreden zien we aan onze rechterzijde een Barkas en een IFA staan. Deze auto’s werden ingezet om de gevangenen naar de gevangenis te brengen. Op de voertuigen stond bijvoorbeeld dat er brood of groente werd vervoerd, maar niets was minder waar. In de voertuigen waren kleine cellen gebouwd, zonder een raam. Wanneer je in een cel gaat zitten en de deur dicht doet, krijg je direct een beklemmend gevoel. Gevangenen hadden dan ook totaal geen idee waar ze naartoe gingen.

We betreden het gebouw van de Gedenkstätte Bautzen. In verschillende zalen kun je meer informatie lezen over beide gevangenissen van Bautzen en zie je foto’s en verhalen van verschillende gevangenen. De teksten zijn allemaal in het Duits. Mocht je daar niets van begrijpen, zijn de foto’s al indrukwekkend genoeg.

We maken een ronde door de gevangenis en bezoeken verschillende ruimtes; de verhoorkamers, de wasruimtes, de cellen waaronder de cel waar Dieter Hötger is ontsnapt. Het gat dat Hötger had gemaakt is uiteindelijk weer dicht gemaakt, maar achter een plexiglas kun je het gat in de binnenmuren nog wel zien. Bij de verschillende cellen kun je verhalen lezen over verschillende gevangenen. Ik mag ook een kijkje nemen in de zogenoemde tijgerkooi. Een deur halveert de cel en maakt het onmogelijk om het toilet te bereiken. Het moet de reinste horror zijn geweest om hier enkele dagen vastgezet te worden. Hoewel het verboden was om in de gevangenis af te luisteren, vond men nog niet zo lang geleden allerlei draden van afluisterapparatuur. De Stasi luisterde dus wel degelijk de gevangenen af.

Tot slot brengen we een bezoek aan de luchtplaats. De gevangenen mochten namelijk wel naar buiten. Maar dit was voor hen niet meer dan wandelen tussen een paar muren. Er valt niets van de omgeving te zien.

Een bezoek aan de Gedenkstätte Bautzen is indrukwekkend en maakte me stil. Toch is het absoluut een aanrader om hier eens een kijkje te nemen.

Niet ver van Bautzen I breng ik nog een bezoek aan de Karnickelberg. Veel doden die tussen 1945 en 1949 zijn omgekomen in de gevangenissen tijdens het Russische regime werden begraven op de Karnickelberg. De DDR heeft het bestaan van dit massagraf altijd verzwegen. Na de val van de Berlijnse Muur werd er direct een monument opgericht. Hoeveel mensen hier liggen begraven is nog altijd niet duidelijk, slechts 248 doden konden worden geborgen. Jaarlijks worden de slachtoffers herdacht.

De Gedenkstätte Bautzen is niet het eerste voormalige Stasi gevangenis die ik bezocht in de voormalige DDR. Eerder bezocht ik al de Gedenkstätte Bautzner Strasse in Dresden en Gedenkstätte Hohenschönhausen in Berlijn. Graag zou ik in de toekomst ook nog een bezoek willen brengen aan de Gedenkstätte Zuchthaus in Cottbus en de Frauengefängnis Hoheneck in Stollberg.

Om een beter beeld te krijgen van de Stasi kan ik de film ‘Das Leben der Anderen’ echt aanraden. Deze film geeft een bizar beeld over het dagelijkse leven in de DDR en hoe de Stasi te werk ging. Wat mij betreft één van de beste films over de DDR. Het boek ‘De dag waarop de DDR mijn moeder meenam’ geeft ook een beeld hoe de politieke beslissingen families verscheurden.

Bautzen draai niet alleen maar om de gevangenis. Ook het historische centrum van Bautzen is prachtig en is absoluut de moeite waard om te bezoeken. Maar liefst 14 torens domineren de skyline van de stad. Niet voor niets wordt Bautzen ook wel ‘de stad van de torens’ genoemd. De Reichsturm is de meest beroemde toren. Net als de toren van Pisa staat deze behoorlijk scheef. Enkele torens kun je bezichtigen en beklimmen. Bautzen is tevens de Sorbische hoofdstad in de regio Oberlaustitz. De Sorben zijn een West-Slavisch volk die al voor de Duitsers hier woonde. Hun cultuur dreigt te verdwijnen, maar men zet zich in om ervoor te zorgen dat hun cultuur en taal te behouden. En waar Bautzen natuurlijk ook bekend om staat is mosterd. Wanneer ik in Duitsland mosterd koop, dan is het altijd Bautz’ner Senf. In de stad kun je een mosterdmuseum bezoeken en bij de Bautzener Senfstube kun je heerlijke maaltijden eten waarin mosterd verwerkt is. Benieuwd naar Bautzen? Ik deel mijn tips wat je kunt zien en doen in Bautzen.

Veel toeristen slaan Bautzen over en dat is echt ontzettend zonde. Mocht je in de buurt zijn van Dresden, ga zeker eens hierheen.