Een vreemd Nederlands/Belgisch dorp: Baarle-Nassau

De deling van het grondgebied gaat terug naar de Middeleeuwen. Hertog Hendrik I va Brabant schonk delen van Baarle in leen aan Godfried II van Schoten, die de Heer van Breda was. De vruchtbare gedeeltes van Baarle hield de hertog voor zichzelf. Het ene deel werd ‘Baarle onder de hertog’, het andere deel werd ‘Baarle onder Nassau’. De laatste naam ontstond door de erfopvolging van het geslacht van Nassau, na de leenman van Breda.

Na de Tachtigjarige Oorlog werd Nederland internationaal erkend als een onafhankelijke staat. Bij de ‘Vrede van Munster’ in 1648 werd er dwars door Brabant een grenslijn getrokken. Zo lag Baarle ineens omringd in een staat. Baarle-Nassau behoorde bij Breda en werd dus Nederland terwijl Baarle-Hertog viel onder Turnhout en dus werd gevoegd aan België. Zo golden er ineens andere wetten binnen Baarle en zorgde het voor rivaliteit en discussies tussen de gemeenten. Gedurende de bezettingen van Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden werd er niets verandert aan de vreemde situatie. Men probeerde de grens recht te trekken, maar de ambtelijke procedures verliepen traag en men vond het gebied kennelijk niet belangrijk genoeg.

De enclaves zorgden voor geschillen en conflicten. Samenvoeging, opheffing en ruil van grond waren opties voor oplossingen, maar geen enkele optie werd doorgevoerd. Ook niet toen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in 1815 werden samengevoegd.

Het leverde tijdens de Eerste Wereldoorlog een vreemde situatie op. De Duitsers konden immers het Belgische Baarle-Hertog niet binnen zonder de neutraliteit van Nederland te schenden. Hierdoor bleef Baarle-Hertog onbezet en werd het een doelwit voor spionnen en verzetsbewegingen die zich hier konden stationeren. Dit was anders gedurende de Tweede Wereldoorlog. Toen bezetten de nazi’s zowel het Nederlandse als het Belgische gedeelte.

Door alle ruzies, oorlogen en uitstel was er in de jaren ’50 nog steeds geen grensovereenkomst. Pas in 1974 slaagde een grenscommissie erin het gat in deze rijksgrens te dichten. De grenzen werden nog eens jaren later, in 1995, officieel erkend. Zo bestaat er vandaag de dag in de Nederlandse gemeente Baarle dus 22 stukjes Belgisch grondgebied.

Tijd om dit vreemde dorp eens te ontdekken. Met de auto rijd ik naar deze bijzondere gemeente.Bij aankomst zie ik direct een bord met de twee gemeentes onder elkaar. Ik rijd nu dus direct Baarle-Nassau en Baarle-Hertog tegelijk binnen. De auto parkeer ik net buiten het centrum. Op mijn telefoon open ik de ‘Onbegrendse grenzenwandeling’ en ik begin aan mijn ontdekkingstocht. De wandeling is te downloaden op de website van Toerisme Baarle en duurt ongeveer twee uur.

Mijn wandeling start op de Singel, in de Nederlandse gemeente. Al snel sta ik met elk been in een ander land. Op de scheiding van het restaurant Den Engel loopt een grenslijn met een mozaïek van beide gemeentelijke wapenschilden. Vanaf hier loop ik het Kerkepad in, waar ik al snel weer in Nederland ben. Dit pad was ooit een vluchtplaats voor iedereen die de douane of politie achter zich aan had zitten. Via tuintjes en achterommetjes konden mensen hier ontkomen en in een ander land komen en ontsnappen. Maar heel moeilijk is dat natuurlijk niet.

De Klokkenstraat loopt deels op Nederlands en deel op Belgisch grondgebied. Kijk goed naar de huisnummers om te bekijken in welk deel je bent. De huizen in Baarle-Nassau hebben namelijk een ander huisnummerplaatje dan de inwoners van Baarle-Hertog. Maar ook op de straten kun je aan de hand van de speciale tegels en de zilverkleurige punaises zien dat je je op grensgebied bevindt.

Ik wijk een stukje van de route af en loop naar de St. Salvatorkapel. Dit kapelletje zou mooie muurschilderingen moeten hebben, maar is gesloten. Wel kan ik de bidtuin bewonderen met daarin een Lourdesgrot, Calvarieberg, veertien kruiswegstatiën, vijftien taferelen van de Geheimen van de Rozenkrans en de Zeven Smarten van Maria. Hoewel ik helemaal niet gelovig ben, is dit stukje uniek te noemen. Er loopt verder ook helemaal niemand hier. Maar wellicht is dat ook het gevolg dat het kapelletje gesloten is.

Eenmaal terug kom ik in het centrum van Baarle. En ik ben duidelijk in België. Overal zie ik vuurwerkwinkels en worden er enorme hoeveelheden tabak verkocht. Ik kan me voorstellen dat dit problemen op kan leveren voor deze gemeente ten tijde van nieuwjaar. Meestal wordt het grovere vuurwerkgeschut immers in België gehaald. En laat je in Baarle-Hertog nou net in België bevinden. Het schijnt ook dat de benzine hier goedkoper is, maar een tankstation heb ik niet gezien.

Baarle heet met carnaval Smokkelgat. En die naam heeft dit dorp niet voor niets. Er werd hier vroeger enorm veel gesmokkeld, te voet. Een beeldje van de Pungelaer herinnert aan deze periode. Ik maak een praatje met een mevrouw van het kaarsenmuseum. Ze vraagt of ik het museum ook wil bekijken, maar ik bedank vriendelijk. Niet echt mijn ding. Verder vertelt ze me wat meer over Baarle en de geschiedenis van het dorp. Ik loop verder en loop een rondje om de ‘Belse’ kerk. De kerk brandde tijdens de bevrijding van de Tweede Wereldoorlog volledig uit, maar werd in ere hersteld.

Via het eerste gemeentehuis van Baarle-Hertog, het Heemhuis, loop ik langs de meisjesschool en jongensschool, de wachthuisjes en het Bels Lijntje. Hier staat het Belgisch gemeentehuis. In Baarle is alles in tweevoud te vinden. Er zijn twee apotheken, twee postkantoren, twee politiekorpsen en twee gemeentebesturen met twee burgemeesters. Maar het gemeentehuis van Baarle-Hertog loopt een deel over Nederlands grondgebied. Middels blauwe ledlampjes wordt de grens op de gevel aangeduid. Ook binnen zijn de ledlampjes aanwezig. Tijdens vergaderingen kan het dus voorkomen dat de gemeenteleden van Baarle-Hertog op Nederlands grondgebied zitten.

Ik loop verder en kom tegenover het Cultuur Centrum Baarle een prachtig hotel tegen. Het gebouw staat bekend als het Kasteeltje en werd in 1915 gebouwd.

Iets verderop zou de brouwerij van De Dochter van de Korenaar moeten zijn. Een brouwerij dat ik ken van enkele smakelijke biertjes. Hier hoop ik een korte pauze te kunnen nemen en een biertje te drinken, maar de brouwerij is gesloten en is inmiddels verhuisd. Jammer, dus lopen we verder. Op het driehoekige plein Loveren kom ik weer een aparte situatie tegen. De grenslijn loopt hier dwars door een huis heen. Zo heeft het huis twee huisnummers, een Belgische en een Nederlandse.

Er werden echter in Baarle nog meer foutjes gemaakt. Want enkele huizen die aangeduid werden met een Belgisch huisnummerplaatje, bleken later op Nederlands grondgebied te staan. Het past precies in de bizarre situatie van Baarle.

Zo kom ik uiteindelijk weer terug bij mijn startpunt van Baarle en heb ik mijn wandeling afgerond. Is Baarle een mooi dorp? Nee, dat is het niet. Heel veel mooie bezienswaardigheden zul je hier namelijk niet vinden. Maar Baarle is wel een uniek dorp. Zelden zal ik zo vaak over een grensgebied gelopen zijn op één dag als hier. Met de informatie van de wandelroute ontdek je meer over de geschiedenis van de stad en de vreemde situatie die hier heerst. Dit heeft de wandeling en het bezoekje aan Baarle toch interessant gemaakt. En dat biertje dat ik nog tegoed had, heb ik gedronken bij de Dorpsbrouwerij de Pimpelmeesch.