Een vreemd Nederlands/Belgisch dorp: Baarle-Nassau

Middeleeuwse oorsprong van de grenssituatie

De complexe grens tussen Nederland en België in Baarle gaat terug naar de Middeleeuwen. Hertog Hendrik I van Brabant gaf delen van Baarle in leen aan Godfried II van Schoten, de Heer van Breda. De vruchtbare stukken hield hij voor zichzelf. Zo ontstonden twee delen: ‘Baarle onder de hertog’ en ‘Baarle onder Nassau’. Die laatste naam ontstond later, toen het gebied via erfopvolging in handen kwam van het Huis Nassau.

Van Vrede van Münster tot 20e eeuw: chaos en enclaves

Na de Tachtigjarige Oorlog werd Nederland een onafhankelijke staat. Bij de Vrede van Münster in 1648 werd dwars door Brabant een grens getrokken. Baarle kwam hierdoor in een vreemde situatie terecht. Baarle-Nassau hoorde bij Breda en werd Nederlands. Baarle-Hertog viel onder Turnhout en werd Belgisch. Inwoners leefden vanaf toen met verschillende wetten en regels, wat leidde tot discussies tussen de gemeenten.

Tijdens de Franse bezetting en later onder het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden veranderde er niets. Plannen om de grenzen te vereenvoudigen werden steeds uitgesteld. Men vond het gebied kennelijk niet belangrijk genoeg en de administratieve rompslomp was groot. Ook na de eenwording van Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in 1815 bleef de situatie ongewijzigd.

Oorlogen en uiteindelijke grensafspraken

De enclaves veroorzaakten voortdurend geschillen. Er werd gesproken over ruil, opheffing of samenvoeging van grond, maar geen enkel plan werd uitgevoerd. Tijdens de Eerste Wereldoorlog leidde dit tot een bijzondere situatie. De Duitse troepen mochten het Belgische Baarle-Hertog niet betreden zonder de neutraliteit van Nederland te schenden. Daardoor bleef het Belgische deel onbezet. Dit maakte het dorp aantrekkelijk voor spionage en verzetsactiviteiten.

In de Tweede Wereldoorlog liep het anders. Toen bezette nazi-Duitsland zowel het Belgische als het Nederlandse deel van Baarle. Pas in de jaren ’50 werd er serieus werk gemaakt van een officiële grensovereenkomst. In 1974 wist een grenscommissie de rijksgrens definitief af te bakenen. Pas in 1995 werd dit ook officieel erkend. Sindsdien ligt er in de gemeente Baarle-Nassau officieel 22 keer een stukje België.

Baarle-Nassau en Baarle-Hertog ontdek je het best te voet. Tijdens een wandeling wissel je voortdurend van land zonder het echt te merken.

Ik besluit het dorp te verkennen met een wandeling. Met de auto rijd ik richting Baarle en bij aankomst valt direct iets op. Een bord toont de namen van beide gemeenten boven elkaar. Ik rijd dus tegelijk zowel Nederland als België binnen. De auto parkeer ik net buiten het centrum. Op mijn telefoon open ik de ‘Onbegrensde Grenzenwandeling’, een route van ongeveer twee uur die je kunt downloaden via de website van Toerisme Baarle.

Mijn wandeling begint op de Singel, in het Nederlandse deel. Niet veel later sta ik letterlijk met elk been in een ander land. Op het terras van restaurant Den Engel loopt de grens dwars door het gebouw. Een mozaïek op de grond toont de wapenschilden van beide gemeenten. Vanaf hier volg ik het Kerkepad en wandel ik opnieuw Nederland binnen. Vroeger was dit pad een populaire route voor smokkelaars en mensen die de politie wilden ontwijken. Via achterommetjes en tuinen kon je razendsnel van het ene land naar het andere. Tegenwoordig is het vooral een leuke manier om spelenderwijs kennis te maken met de bijzondere grenssituatie.

Ook de Klokkenstraat is een goed voorbeeld van hoe vreemd de grens hier loopt. Deze straat ligt deels in Nederland en deels in België. Wie goed oplet, kan zien in welk land je je bevindt. De huisnummerbordjes verschillen namelijk per gemeente.

Inwoners van Baarle-Nassau hebben een ander plaatje dan die van Baarle-Hertog. Ook op straat zie je het verschil. In het wegdek liggen speciale tegels en zilverkleurige punaises die de grenslijn markeren. Zo wandel je ongemerkt van het ene naar het andere land, soms zelfs binnen een paar stappen.

Ik wijk even van de route af en wandel naar de St. Salvatorkapel. Deze kleine kapel staat bekend om de muurschilderingen, maar die kan ik helaas niet bekijken. De kapel is gesloten. Gelukkig is de bidtuin wel toegankelijk. Hier bewonder ik een Lourdesgrot, een Calvarieberg, veertien kruiswegstaties, vijftien taferelen van de Geheimen van de Rozenkrans en de Zeven Smarten van Maria. Hoewel ik zelf niet gelovig ben, vind ik dit een bijzondere plek. De sfeer is sereen en ik kom helemaal niemand tegen. Misschien is dat omdat de kapel gesloten is, maar juist die stilte maakt dit deel van de wandeling extra bijzonder.

Eenmaal terug in het centrum merk ik meteen dat ik me in België bevind. Overal zie ik vuurwerkwinkels en grote hoeveelheden tabak. Het verschil met Nederland is duidelijk zichtbaar. Ik kan me voorstellen dat dit voor problemen zorgt rond de jaarwisseling. Veel mensen halen het zwaardere vuurwerk immers in België. En laat Baarle-Hertog nou net Belgisch grondgebied zijn. Er wordt ook gezegd dat de benzine hier goedkoper is. Zelf heb ik geen tankstation gezien, maar het zou zomaar kunnen.

Tijdens carnaval krijgt Baarle een andere naam: Smokkelgat. Die bijnaam is niet zomaar gekozen. Vroeger werd hier veel gesmokkeld, vaak te voet. Een beeldje van de Pungelaer in het centrum herinnert aan die tijd.

Ik neem een kijkje in het kaarsenmuseum en raak aan de praat met een vriendelijke mevrouw. Ze vertelt enthousiast over de geschiedenis van Baarle en het bijzondere karakter van het dorp. Daarna wandel ik een rondje om de Belgische kerk. Deze kerk brandde volledig uit tijdens de bevrijding in de Tweede Wereldoorlog. Later werd het gebouw hersteld en in oude glorie teruggebracht.

Via het eerste gemeentehuis van Baarle-Hertog, het Heemhuis, wandel ik langs oude gebouwen zoals de voormalige meisjesschool, de jongensschool en enkele wachthuisjes. Ook passeer ik het Bels Lijntje. Hier staat het huidige gemeentehuis van Baarle-Hertog.

In Baarle is bijna alles dubbel. Er zijn twee apotheken, twee postkantoren, twee politiekorpsen en twee gemeentebesturen met elk een eigen burgemeester. Opvallend is dat het Belgische gemeentehuis deels op Nederlands grondgebied staat. Blauwe ledlampjes op de gevel geven exact aan waar de grens loopt. Ook binnen zijn deze lampjes zichtbaar. Tijdens een vergadering kunnen Belgische gemeenteraadsleden dus zomaar op Nederlandse bodem zitten.

Ik loop verder en zie tegenover het Cultuurcentrum Baarle een opvallend gebouw dat direct in het oog springt. Het pand staat lokaal bekend als het Kasteeltje en werd gebouwd in 1915. Vroeger was dit een hotel, maar inmiddels is het niet meer openbaar toegankelijk. Het gebouw wordt tegenwoordig particulier bewoond. Ondanks dat je het niet van binnen kunt bekijken, blijft het één van de mooiste panden in het dorp.

Iets verderop lag vroeger de brouwerij van De Dochter van de Korenaar, bekend van enkele heerlijke speciaalbieren. Helaas was die locatie tijdens mijn bezoek gesloten vanwege een verhuizing. Het goede nieuws: de brouwerij is nu gevestigd aan Oordeelstraat 3B in Baarle‑Hertog (België). Daar kun je binnen of op het terras genieten van hun bieren in het proeflokaal. Ideaal voor een korte pauze tijdens je wandeling.

Er gingen in Baarle nog wel vaker dingen mis. Zo bleek achteraf dat sommige huizen die een Belgisch huisnummerplaatje kregen, eigenlijk op Nederlands grondgebied stonden. Of andersom. Dat leidde niet alleen tot verwarring bij bewoners, maar ook bij postbodes, hulpdiensten en gemeentewerkers. Inwoners vroegen zich af bij welke gemeente ze nu eigenlijk hoorden. Voor sommige huizen gold zelfs dat de voordeur in België lag, terwijl de woonkamer in Nederland stond. Het past precies in het beeld van Baarle als één van de meest bizarre grensdorpen van Europa. De grens is hier niet alleen een lijn op de kaart, maar iets wat het dagelijks leven van bewoners echt beïnvloedt.

Uiteindelijk kom ik weer terug bij het startpunt van mijn wandeling door Baarle. Daarmee zit mijn ontdekkingstocht erop. Is Baarle een mooi dorp? Nee, dat niet echt. Je vindt hier weinig opvallende bezienswaardigheden of sfeervolle pleinen. Maar het is wél een uniek dorp. Ik heb nog nooit zo vaak op één dag ongemerkt een grens overgestoken. Dankzij de informatie uit de wandelroute leer je meer over de geschiedenis en de bizarre situatie waarin Baarle zich al eeuwen bevindt. Dat maakt het bezoek toch verrassend interessant.

En dat biertje dat ik nog tegoed had? Dat dronk ik bij Dorpsbrouwerij de Pimpelmeesch. Een prima plek om even na te genieten van deze bijzondere plek op de grens.